خیلی از اختراع تاریخی گوتنبرگ نگذشته بود که پای صنعت چاپ به ایران باز شد؛ البته آن چیزی که در ابتدا و در دوران شاهان صفوی به ایران آمده بود چندان شباهتی با صنعت نداشت اما فتح باب خوبی بود برای رخدادی بزرگ در ایران. رخدادی که از آن زمان به بعد مرقومه‌های دستخط را تقریبا به کناره میدان زد و خود به تنهایی یکه‌تاز آوردگاهی شد که این روزها، شکل و شمایل بسیار مدرنش را می بینیم.
نخستین بار، صنعت چاپ در دوره صفویه وارد ایران شد و تا این صنعت جا بیفتد، یکی دو قرن طول کشید. نخستین چاپخانه‌های مدرن توسط عباس میرزانایب السلطنه فتحعلی شاه قاجار و در تبریز راه‌اندازی و به این ترتیب، به تدریج چاپخانه‌ها در سراسر کشور فعال شدند. اما در این میان در سال۱۲۵۶شمسی مطابق با ۱۲۹۴ قمری، یعنی حدود۱۴۵ سال قبل، چاپخانه سنگی آستان قدس رضوی با عنوان« دارالطبع رضوی» راه‌اندازی شد. این چاپخانه حدود نیم قرن دوام آورد و در این مدت، آثار و مکتوبات مختلفی را به زیور طبع آراست که حدود ۱۵ اثر چاپ شده آن تاکنون شناسایی شده است.
این‌ها بخشی از سخنان «مهندس مسعود فرزانه»، مدیرعامل موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی است که به مناسبت یازدهم شهریورماه، « روز صنعت چاپ» بیان شده است.
وی متولد سال ۱۳۵۲ بوده و دارای مدرک کارشناسی رشته مهندسی مکانیک است و حدود ۲۰ سال، سابقه فعالیت در حوزه چاپ و نشر را دارد. او که حالا حدود ۹ سالی می‌شود که بر کرسی مدیرعاملی این مؤسسه تکیه زده، معتقد است صنعت چاپ، همچون چهارراهی است که «فرهنگ»، «هنر»، «رسانه» و «صنعت» در آن به هم می‌رسند.
سابقه ۱۴۵ ساله چاپ در آستان قدس رضوی
به گفته او اینکه آستان قدس رضوی اساساً یک تشکیلات چاپ مستقل و مرتبط داشته باشد در واقع سابقه‌ای دارد که مربوط به قبل از انقلاب اسلامی است. توجه به مسئله چاپ کتاب در آستان قدس رضوی، نشان می‌دهد که متولیان این آستان ملکوتی، از سده‌های قبل، دغدغه چاپ و نشر کتاب‌های مورد نیاز آستان قدس و افزون بر آن، چاپ و نشر کتاب به عنوان یک کالای مهم فرهنگی را مورد توجه داشته‌اند. به همین دلیل است که چاپخانه سنگی آستان قدس رضوی با عنوان« دارالطبع رضوی» راه‌اندازی شد.
مدیرعامل موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی می گوید: «منتخب القصائد»، اثر راقم مشهدی، قدیمی‌ترین اثر شناخته شده چاپی دارالطبع رضوی محسوب می‌شود که در همان سال گشایش چاپخانه منتشر شد. در اسناد موجود از این چاپخانه با عنوان‌هایی نظیر «کارخانه چاپ آستانه حضرت رضویه»، «کارخانه آستانه مقدسه رضوی» «دارالطباعه آستان قدس» و مانند آن یاد می‌شود. محل این چاپخانه در صحن نو (صحن آزادی فعلی) قرار داشت و تا سال ۱۳۰۵ شمسی مطابق با ۱۳۴۴ قمری، به فعالیت خود ادامه داد. بعد از سپری شدن دوران پهلوی اول و دوم و پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ، به دستور تولیت فقید آستان قدس رضوی نخستین مؤسسه فرهنگی با هدف چاپ و انتشار تعالیم وحیانی قرآن و معارف مکتب نورانی اسلام، در این نهاد مقدس در آذرماه سال ۱۳۶۲ شمسی با عنوان موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی تأسیس شده و این اقدام منجر به ورود جدی این آستان ملکوتی به صحنه چاپ و نشر کتاب در چند دهه اخیرشد. بد نیست همین جا هم اشاره‌ا‌‌ی به نظر مقام معظم رهبری در زمینه موضوع چاپ وانتشارات درآستان قدس رضوی داشته باشم.
در سال ۱۳۶۶ شمسی، مقام معظم رهبری (که در آن موقع در منصب ریاست جمهوری بودند) در دیدار با کارکنان حوزه فرهنگی آستان قدس رضوی ، مواردی را در موضوع چاپ، بیان می کنند. ایشان در بخشی از سخنان خود درآن زمان اظهار داشتند:
«بحث چاپ و این‌ها شد، البته من تأکید می‌کنم آن فکر را که اگر آستان قدس، حالا که دستگاه ویرایش مستقلی دارد و ویرایش‌گری ویژه خودش را دارد، چاپ ویژه خودش را هم داشته باشد، این حتماً اولویت دارد و این را بنده هم تأیید می‌کنم» (منبع: کتاب آستان قدس از کلام امام و رهبری، صفحه ۵۷)
به عقیده فرزانه با این فرمایش رهبر معظم انقلاب، تأمین جامع نیازهای چاپی آستان قدس رضوی در طی این سال‌ها در سرلوحه اقدامات و فعالیت‌های این مؤسسه قرار گرفت و این مؤسسه اکنون درحوزه« زائر و زیارت»، تأمین کننده تمامی محصولات فرهنگی زائران آستان قدس در حرم مطهر رضوی است. ضمن اینکه تولید قرآن به صورت تخصصی با کیفیت و با تذهیب و صفحه‌آرایی مختص حرم مطهر رضوی و تولید کتب ادعیه بخش دیگری از فعالیت‌های این مؤسسه است.
«چاپخانه آستان قدس»؛ جانشین شایسته « دارالطبع رضوی»
«توجه به رویکرد فرهنگی در مقابل رویکرد اقتصادی و تجاری»، «بهره‌گیری از دانش و فناوری‌های روزآمد صنعت چاپ» و « استفاده شایسته از اعتبار و جایگاه رفیع آستان قدس رضوی» موجب شده است تا موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، جانشین شایسته ای برای دارالطبع باشد. اکنون این موسسه به «یک مرکز تخصصی و روزآمد جهت تأمین نیازهای مشتریان داخلی و خارجی» و زائران و مجاوران و دلباختگان امام هشتم(ع)در گستره منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی تبدیل شده است.
مدیرعامل موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی ادامه می دهد: انواع محصولات قابل ارائه در این مجموعه به نحوی و به شکلی قابل تولید است که به‌صورت یکپارچه و جامع از صفر تا صد تمامی فعالیت‌ها و فرآیندها زیر یک سقف و در یک مجموعه انجام می‌شود؛ از جمله محصولات مربوط چاپ انواع بنر در عرض‌ها و کیفیت‌های متفاوت، چاپ انواع پوستر، بروشور، چاپ انواع بسته‌بندی‌های مقوایی، انواع کتاب با جلد سخت و نرم و چاپ بر روی انواع سلفون و…
به گفته او اکنون بازارهای هدف مورد توجه این مؤسسه علاوه بر حرم مطهر رضوی و مؤسسات و شرکت‌های تابعه، سایر ناشران، اعتاب مقدسه جهان اسلام، کشورهای همسایه، سایر صنایع مرتبط با چاپ و کانون‌های تبلیغات و آگهی است.
همچنین امکان تولید مکانیزه، حرفه‌ای و اتوماتیک، وجود چرخه کامل تجهیزات و استفاده از مواد اولیه کیفی و مرغوب و بهره‌گیری از نیروی دارای دانش فنی از جمله توانمندی‌های مؤثری است که باعث ایجاد تمایز در این مؤسسه شده است. موضوعات کتب چاپی منتشر شده در مؤسسه عمدتاً موضوعات دینی است، موضوعاتی همچون: علوم قرآنی و حدیث، امام رضا(ع)، سنت و سیره ائمه اطهار(ع)، که بیش از ۵۵ درصد از انتشارات و کتب چاپی این مجموعه را شامل می شود.
فرزانه می‌افزاید: در مورد قرآن‌های چاپ شده بیشترین قطع قرآن چاپ شده در این مؤسسه با بیش از ۵۵ درصد در قطع وزیری (۲۵ ×۱۷ سانتی‌متر) است که در حرم مطهر رضوی اصطلاحاً با اسم قرآن‌های جلد سبز معروف است. به لحاظ ترجمه آثار چاپ شده، قرآن با ترجمه حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی با ۴۷ درصد بیشترین درصد چاپ را در این موسسه به خود اختصاص داده، ضمن اینکه، چاپ قرآن کریم با خط عثمان طه با ۴۴ درصد هم بیشترین میزان فراوانی قرآن‌های منتشر شده از نظر رسم الخط را به خود اختصاص داده است.
او این راه هم می‌گوید که یکی از اصلی‌ترین مأموریت‌های این مؤسسه، باز نشر آثار نفیس موزه‌ای حرم مطهر رضوی بوده که مجموعه هفت جلدی شاهکارهای هنری آستان قدس رضوی از جمله این اقدامات است. به گونه ای که آخرین اثر نفیس چاپ شده در این مؤسسه، کتاب نفیس «عمارت‌خانه خورشید» است که روایت تصویری عملیات عمرانی حرم مطهر رضوی در ایام محدودیت‌های کرونایی به حساب می‌آید. این کتاب در قطع خشتی بزرگ (ابعاد آن ۲۳ ×۲۳ سانتی‌متر) با کاغذ گلاسه ۱۵۰ گرمی و با دستگاه چاپ ۸ رنگ در ۱۱۰ صفحه در مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی و با جلد گالینگور و کاور لب برگردان به زیور طبع آراسته شده است. این مجموعه با توجه به نفاست آن در مدت حدود یکماه با رعایت تمامی ریزکاری‌ها و دقایق و ظرائف حرفه‌ای که منعکس کننده تمامی جزئیات بازآرایی، اصلاح و اقدامات هنری است، انجام شده است. البته باید یادآوری کنم که این کتاب پس از چاپ به استحضار مقام معظم رهبری رسیده و در چاپ جدید، تقریظ ایشان در ابتدای آن، چاپ خواهد شد.
نمونه‌های نفیس قرآن معروف به قرآن با خط «ابراهیم سلطان» و «خط بایسنغر» مربوط به دوران تیموری قبلاً توسط این مؤسسه به ترتیب در سال‌های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۵ نیزچاپ شده است.
آخرین عنوان کسب شده توسط این مؤسسه هم عنوان «برتر و برگزیده» مربوط به جشنواره صنعت چاپ ایران در سال ۱۳۹۹ شمسی و دریافت تندیس و لوح تقدیر بابت اثر چاپی حوزه بسته‌بندی بوده است که توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال گذشته به مؤسسه اهداء شد.
چهارراه فرهنگ، هنر، رسانه و صنعت
مدیرعامل موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی می‌گوید: دلیل اصلی علاقه من به چاپ، علاقه به کتاب و چرخه‌های حاکم بر صنعت کتاب است؛ مانند چرخه تولید محتوا، چرخه صفحه‌آرایی و گرافیک، چرخه چاپ و پس از چاپ که به صورت یک منظومه کاملاً قابل رصد و مهندسی شده، بوده و آیتم‌های آن تعریف شده است. به نظر من صنعت چاپ همچون تقاطعی است که چهار عنصر کلیدی «فرهنگ ، هنر، رسانه و صنعت» در آن به هم می‌رسند. تولد روزانه انواع کتاب در حوزه‌های مختلف معرفتی و ارتباط فکری و کاری با مقوله ارزشمندی به نام «کتاب» به ویژه آنکه این کتاب در حوزه معارف ناب رضوی باشد، امری دلنشین و خوشایند است و موجب افزایش سطح آگاهی‌ها و معرفت‌افزایی انسا‌ن‌ها می‌شود.
به عقیده او زندگی بدون وجود عناصر فرهنگی مانند: علم، دانش، هنر، کتاب و… در جهان امروز غیرقابل پذیرش است، البته آثار و خدمات بزرگان علم و فرهنگ و هنر را در اعصار گوناگون ارج می‌نهیم، اما امروزه صنعت چاپ همچون حلقه اتصال بین افکار و اندیشه بزرگان و سایر علاقه‌مندان و شیفتگان علم اقدام می‌کند و نقش تسهیلگر و تنظیم‌گیری ارتباط بین مخاطب و نویسنده را بر عهده دارد. به نظر من این اصلی‌ترین مأموریت و نقش صنعت چاپ محسوب می شود.
لذت خواندن کتاب چاپی و کاغذی، لذتی است که منحصر به فرد است. برای یک شخص اهل مطالعه حتی بوی کاغذ و کتاب، حس آرامش به او می‌دهد که این احساس از یک کتاب الکترونیکی در فضای اینترنت و صفحات مجازی احساس نمی‌شود. علاوه براینکه خستگی ذهنی و خستگی چشم و آسیب جسمی در مطالعه از روی کاغذ به مراتب کمتر از فضای مجازی و چاپ الکترونیکی و دیجیتالی است. از طرف دیگر خواندن کتاب‌های چاپ شده کاغذی در مقایسه با کتاب‌های الکترونیکی و صوتی با یادگیری بیشتر و عمیقی‌تری همراه است، البته اثرات و کارآیی‌های حوزه الکترونیک و دیجیتال نیز در جای خود، محفوظ است. در مورد چاپ دیجیتال هم باید بگویم که بعضی ها فکر می کنند چاپ دیجیتال رقیبی برای چاپ افست و سنتی محسوب می‌شود، به نظر من چاپ دیجیتال کارکردهای خاص خود را دارد و برای شمارگان محدود قابل توصیه بوده و توجیه اقتصادی است. اما به لحاظ کیفیت، چاپ دیجیتال، روح و زیبایی‌های صنعت چاپ افست را ندارد، ولی در عین حال، چاپ دیجیتال، مکمل صنعت چاپ افست است.
به‌هرحال این دو مقوله، نقش مکمل یکدیگر را داشته و هر کدام سهم خود را در حوزه فرهنگ و ارتباطات بر عهده دارند. هر چند که راز ماندگاری چاپ کاغذی و انتشار کتاب در اعصار و ادوار گذشته تاکنون و در عرصه های مختلف، با وجود رقبای الکترونیکی و دیجیتالی آن، در پیوستگی و احساس آرامش و لذتی است که از خواندن محصولات کاغذی چاپی از جمله کتاب در انسان ایجاد می‌شود.
من همیشه این آرزو را در دل داشته‌ام که روزی فرا رسد و قرآنی با رسم الخط منحصر و اختصاصی به صورت ویژه با کیفیت فوق‌العاده به عنوان« قرآن با رسم الخط شیعی» از پایگاه بلند آستان مقدس حضرت رضا(ع) و به اسم تشکیلات بارگاه مقدس امام هشتم(ع) در سطح جهان اسلام منتشر شود.
یعنی اینکه یک روز یک تیم متشکل از هنرمندان و دانشمندان دینی به همراه متخصصان چاپ نسبت به طراحی و کتابت این خط منحصر به فرد یعنی« رسم الخط شیعی» اقدام کنند.
او در پایان می‌گوید: در همین ارتباط یکی از مهمترین آثار چاپی در دوران فعالیتم در حوزه چاپ و نشر، مربوط است به چاپ «قرآن قطع رحلی ویژه بارگاه منور رضوی» در ابعاد ۲۵×۳۵ سانتی‌متر که به دلیل استقبال خوب زائران ومجاوران ، سهولتی که برای زائران جهت خواندن و مطالعه به همراه داشته و بازتاب مثبت و استقبال خوب از آن، ازجمله اقدامات ماندگاری است که همیشه در ذهنم به یادگار باقی مانده است.
ثبت دیدگاه